روزنامه نیویورک‌تایمز در گزارشی تحقیقی به جزییات فرار حلقه نزدیکان بشار اسد، رئیس‌جمهور مخلوع سوریه، پس از سقوط حکومت او پرداخته و رد شماری از آنها را در روسیه و لبنان و حتی خود سوریه گرفته است.
این گزارش با توصیف هرج و مرج حاکم بر دمشق در نیمه شب ۸ دسامبر ۲۰۲۴ (۱۸ آذر ۱۴۰۳) پس از فرار بشار اسد به روسیه آغاز می‌شود و می‌گوید ده‌ها نفر که ستون فقرات حکومت اسد بودند در بخش نظامی فرودگاه بین‌المللی دمشق گرد آمدند در حالی که هرچه توانسته بودند با خود برداشته بودند و سپس سوار یک جت کوچک خطوط هوایی سوریه شدند.
به نوشته نیویورک‌تایمز، از جمله سرنشینان این هواپیما، قحطان خلیل، رئیس اطلاعات نیروی هوایی، علی عباس و علی ایوب، دو وزیر پیشین دفاع، و عبدالکریم ابراهیم بودند که همگی آنها به نقض گسترده حقوق بشر در سوریه و دست داشتن در کشتار مخالفان حکومت متهم هستند.
این گزارش با توصیف هرج و مرج حاکم بر دمشق در نیمه شب ۸ دسامبر ۲۰۲۴ پس از فرار بشار اسد به روسیه آغاز می‌شود و می‌گوید ده‌ها نفر که ستون فقرات حکومت اسد بودند در بخش نظامی فرودگاه بین‌المللی دمشق گرد آمدند در حالی که هرچه توانسته بودند با خود برداشته بودند
حکومت بشار اسد که در پی ۱۳ سال جنگ داخلی در سوریه به شدت تضعیف شده بود در حالی که به نظر می‌رسید سرانجام توانسته سلطه خود را بر بخش بزرگی از کشور اعاده کند، طی حمله غافلگیرکننده مخالفان ظرف چند روز فرو ریخت. رهبری مخالفان در این حمله بر عهده احمد الشرع بود چهره‌ای اسلام‌گرا که پیش از این عضو گروه الفاعده بود، اما پس از دستیابی به قدرت تلاش کرده که خود را به ایالات متحده و دیگر قدرت‌های غربی نزدیک کند در حالی که ارتش اسرائیل این مدت توانسته به سمت منطقه حائلِ نیروهای حافط صلح سازمان ملل متحد در بین سوریه و بلندی‌های جولان اشغالی پیشروی کند و آنجا مستقر شود.
نیویورک‌تایمز می‌نویسد که تیم گزارش آن طی چند ماه توانسته نقش و هویت واقعی ۵۵ مقام ارشد دولتی و نظامی دوران اسد را که در فهرست تحریم‌های بین‌المللی‌اند و در مرگبارترین فصل‌های جنگ داخلی سوریه نقش داشته‌اند، بازسازی کند، و همین‌طور دریابد که اغلب آنها از چه مسیری توانسته‌اند که از سوریه بگریزند.
این رسانه می‌نویسد: «خودِ اسد که در روسیه است و بنا به روایت مقام‌های پیشین دمشق، ارتباطش را با اغلب حلقه رسمی سابق قطع کرده است. ماهر اسد، برادر قدرتمند رئیس‌جمهور برکنارشده و فرمانده پیشین لشکر چهارم، زندگی مرفهی در مسکو دارد و برخی از فرماندهان پیشینش مانند جمال یونس در اطراف او دیده شده‌اند. غیاث دلا، سرتیپی که نیروهایش در سرکوب خونین اعتراضات نقش داشتند، به‌همراه چند افسر سابق دیگر در لبنان به‌سرمی‌برند و بر اساس پیامک‌های تبادل‌شده که در اختیار روزنامه قرار گرفته، با رهبران پیشین مانند سهیل الحسن و کمال الحسن در مسکو هماهنگ هستند و برای خرابکاری برنامه‌ریزی می‌کنند. شماری از این مقامات سابق، بر اساس توافق‌های اعلام‌نشده‌ای در سوریه مانده‌اند و حتی عمرو العمرنازی، که بر برنامه تسلیحات شیمیایی حکومت نظارت داشت، توسط خبرنگاران در خانه خودش در دمشق یافت شد.»
تا شامگاه ۷ دسامبر، دستیاران ارشد اسد در کاخ ریاست‌جمهوری به تماس‌های افراد نگران پاسخ می‌دادند و با اطمینان می‌گفتند رئیس‌جمهور با مشاوران نظامی و روسی و ایرانی در حال تدوین طرح مقابله است، اما نه طرحی در کار بود و نه رئیس‌جمهوری.
روایت‌هایی از هول و شتاب برای فرار
نیویورک‌تایمز در ادامه این گزارش تلاش کرده «فرار دومینووار» اطرافیان اسد را بازسازی کند؛ «تا شامگاه ۷ دسامبر، دستیاران ارشد اسد در کاخ ریاست‌جمهوری به تماس‌های افراد نگران پاسخ می‌دادند و با اطمینان می‌گفتند رئیس‌جمهور با مشاوران نظامی و روسی و ایرانی در حال تدوین طرح مقابله است، اما نه طرحی در کار بود و نه رئیس‌جمهوری. وقتی دریافتند او رفته است، خود را به کاخ ریاست‌جمهوری رساندند و در آنجا نگهبانان بهشان گفتند که ماموران روس، اسد را با سه خودروی شاسی‌بلند به‌همراه پسرش و دستیار شخصی‌اش منتقل کرده‌اند. تنها کسانی که اسد برای فرار فراخوانده بود، دو مشاور مالی‌اش بودند تا دسترسی به دارایی‌ها در روسیه را تسهیل کنند. سپس او و همراهانش با یک هواپیما به پایگاه حمیمیم، پایگاه ساحلی تحت کنترل روسیه، منتقل شدند.»
این گزارش ادامه می‌دهد: «دستیاران رهاشده به‌محض آگاهی از پرواز او، با شتاب به مسئولان امنیتی و خانواده‌هایشان خبر دادند. کاروانی از خانواده‌ها به میدان امویین و وزارت دفاع رفتند و به قحطان خلیل پیوستند که پروازی برای انتقال بسیاری از مقام‌های ارشد به حمیمیم تدارک دیده بود. هواپیما یک یاک ۴۰ اختصاصی بود که حوالی ساعت ۱:۳۰ بامداد ۸ دسامبر از دمشق بلند شد. تحلیل تصاویر ماهواره‌ای این روایت را تقویت می‌کند، یک یاک ۴۰ در روزهای پیش روی باند دمشق دیده می‌شود، شب موعود ناپدید می‌شود و اندکی بعد در حمیمیم ظاهر می‌گردد. یکی از سرنشینان می‌گوید پرواز تنها ۳۰ دقیقه طول می‌کشد، اما آن شب انگار تا ابد در پرواز بودیم.»
اما در بخش دیگری از شهر، به نوشته نیویورک‌تایمز، «ماهر اسد با شتاب در تدارک فرار بود که در همان حال به دوستان خانوادگی و همکاران تجاری نزدیکش زنگ زد و گفت فورا از خانه خارج شوند و بیرون منتظر بمانند، خودش با خودرو رسید و آنان را سوار کرد تا به پرواز برسد.»
این رسانه می‌نویسد: «در حمیمیم، پایانه سوری به پایگاه نظامی روسیه متصل است و دست‌کم پنج تن از مقام‌هایی که گزارشگران نیویورک تایمز بر آنها تمرکز کرده‌اند، آنجا فرود آمدند. نیروهای روس طی سال‌ها برای سرکوب شورش مسلحانه علیه حکومت اسد حیاتی بودند و در برابر آن، پایگاه‌ها و بنادر راهبردی مدیترانه و دسترسی به قراردادهای فسفات و انرژی را در اختیار گرفتند. اکنون نیز نقش آنان در خروج اسد و بسیاری از کارگزاران ارشدش تعیین‌کننده بود. شاهدان از هرج‌ومرج بامدادی سخن می‌گویند، افرادی با کیف‌هایی پر از پول نقد و طلا وارد محوطه روس‌ها می‌شدند و یونیفرم‌های نظامی سوری همه‌جا بر زمین افتاده بود. برخی مقام‌ها با هم جمع شدند و با افسران روس صحبت کردند تا طی ساعات و روزهای بعد به مسکو منتقل شوند، خانواده‌های بسیاری نیز با خودرو به خانه‌های ساحلی نزدیک پایگاه رفتند.»
حسام لوکا بی‌خبر از فرار مقامات عالی حکومت اسد، حدود سه هزار نفر از کارکنان دستگاه اطلاعاتی سوریه را در مجتمع امنیتی غرب پایتخت در حالت آماده‌باش نگه داشته بود و خود انتظار دستور ضدحمله را می‌کشید، دستوری که هرگز صادر نشد
گزارش نیویورک‌تایمز در ادامه به مورد حسام لوکا می‌رسد، از مقامات اطلاعاتی سوریه که به گقته اطرافیانش، «چنان تابع اسد بود که «حتی خاکستر سیگار را بی اجازه جا‌به‌جا نمی‌کرد.» این گزارش می‌گوید که حسام لوکا بی‌خبر از فرار مقامات عالی حکومت اسد، حدود سه هزار نفر از کارکنان دستگاه اطلاعاتی سوریه را در مجتمع امنیتی غرب پایتخت در حالت آماده‌باش نگه داشته بود و خود انتظار دستور ضدحمله را می‌کشید، دستوری که هرگز صادر نشد؛ «یکی از دوستان لوکا می‌گوید تا ساعت ۲ بامداد، هر بار تماس می‌گرفت، با این پاسخ که نگران نباش روبه‌رو می‌شد، اما همان حوالی ۲ بامداد، لوکا با شتاب گفت در حال بستن چمدان است. یک ساعت بعد، افسران وارد دفتر شدند و دیدند لوکا بدون کلامی رهایشان کرده است، و به گفته یکی از افسران حاضر، هنگام خروج دستور داده بود حسابدار صندوق را بگشاید و حدود یک میلیون و سیصد و شصت هزار دلار نقد را برداشته بود. سه مقام پیشین می‌گویند باور دارند او اکنون به روسیه رسیده، هرچند این ادعا هنوز به‌طور مستقل تأیید نشده است.»
کمال الحسن، دیگر مقام ارشد امنیتی حکومت سوریه، مورد دیگری‌ست که نیویورک‌تایمز جزییاتی از فرار او به دست داده و نوشته که او اما در حین فرار با مصائب بسیاری مواجه شد؛ او در جریان تبادل تیراندازی با مخالفان زخمی شد و خانه به خانه گریخت تا خود را به سفارت روسیه رساند. علی مملوک، رئیس بازنشسته شورای امنیت ملی نیز به سفارت روسیه پناه برد. نیویورک‌تایمز به نقل از از بستگان علی مملوک می‌نویسد که «او حوالی ۴ بامداد از سقوط رژیم با خبر شد، هنگام تلاش برای پیوستن به کاروان فراریان به کمین خورد و گریخت، و سپس به سفارت رسید. او و کمال الحسن در سفارت ماندند تا روس‌ها کاروان حفاظت‌شده‌ای برای انتقال‌شان به حمیمیم و سپس پرواز به روسیه ترتیب دادند.»
کمال الحسن، دیگر مقام ارشد امنیتی حکومت سوریه، مورد دیگری‌ست که نیویورک‌تایمز جزییاتی از فرار او به دست داده و نوشته که او اما در حین فرار با مصائب بسیاری مواجه شد؛ او در جریان تبادل تیراندازی با مخالفان زخمی شد و خانه به خانه گریخت تا خود را به سفارت روسیه رساند
آیا می‌توان اسد و نزدیکانش را محاکمه کرد؟
این روزنامه در انتهای گزارش خود پرسش از ظرفیت، توانایی، و اراده دولت کنونی سوریه به ریاست احمد الشرع برای پیگیری قضایی اسد و حلقه نزدیکانش را مطرح کرده و نوشته که این پیگیری می‌تواند دامنه اتهام‌ها را به برخی چهره‌های حاضر در ساختار جدید هم بکشاند.
نیویورک‌تایمز در نهایت می‌نویسد: «با استمرار شکاف قدرت‌های خارجی بر سر پرونده سوریه، امید به تشکیل یک دادگاه بین‌المللی محدود است. برای بسیاری از قربانیان، واقعیت تلخ پابرجاست، مقامات اصلی حکومت اسد همچنان در آسایش به‌سر می‌برند و یک گام جلوتر از تعقیب‌کنندگان‌شان حرکت می‌کنند. به روایت یکی از دوستان چند مقام رده‌بالای سابق، مردان اسد در مسکو ویسکی می‌نوشند و پاسور بازی می‌کنند، یا در ویلایی در خلیج فارس لم داده‌اند، سوریه برایشان خاطره‌ای دور است.»
اما در بحث اجرای عدالت، گزارش نیویورک‌تایمز اشاره‌ای به موارد متعدد نقض حقوق بشر در سوریه، به‌ویژه سرکوب علویان از زمان روی کار آمدن حکومت جدید به رهبری احمد الشرع نمی‌کند.
