باز هم یکی دیگر از آثار میراث فرهنگی ایران عرصه ساخت و سازهای غیرمجاز قرار گرفت و این ترس را به جان دوستداران میراث فرهنگی انداخت که احتمال خروج این اثر از فهرست یونسکو وجود خواهد داشت.
این بنا که تا کنون در برابر بیش از ۳۳ زلزله با شدت تا ۶ ریشتر مقاومت کرده، آیا در مقابل عوامل انسانی دوام خواهد آورد؟
ابوالفضل عالی مدیر پایگاه گنبد سلطانیه، با اظهار نگرانی از این ساخت و سازها در حریم و عرصه این بنای تاریخی گفت: این تخلفات معمولاً با مجوزهای غیرشفاف یا گاه بدون هماهنگی با سازمان میراث فرهنگی انجام می‌شود و باعث تهدید جدی برای اصالت و حفاظت از بناهای تاریخی می‌شود.
عالی با اشاره به اهمیت صیانت از منظر تاریخی و فرهنگی سلطانیه گفت: متأسفانه در برخی موارد، هماهنگی‌های لازم میان دستگاه‌ها انجام نمی‌شود و همین مسئله باعث بروز تخلفات ساختمانی شده است. در این موارد، مکاتبات لازم با شهرداری صورت می‌گیرد و اگر ساخت‌وساز مغایر با حریم باشد، موضوع به‌صورت قانونی پیگیری خواهد شد.
این تهدید انسانی صرفا مربوط به ساخت و سازهای غیرمجاز مجاز نیست وضعیت مرمت گنبد سلطانیه، که بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد، این روزها چالش برانگیز شده است. نخستین مرمت‌های جدی در دوره قاجار، به فرمان ناصرالدین شاه، آغاز شد؛ جایی که شاه، خشمگین از تأخیر بودجه، حتی از اعتبارات نظامی کسر کرد. اما مرمت علمی-فنی مدرن از دهه ۴۰ خورشیدی با حضور گروه ایتالیایی ISMEO به سرپرستی پروفسور سن پائولوزی شروع شد. این پروژه، از ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۷، یکی از پیچیده‌ترین عملیات مرمتی جهان بود: تثبیت ساختار، حذف الحاقات غیراصلی مانند حجره‌های طلاب که وزن بنا را افزایش داده بود، بازسازی کاشی‌کاری فیروزه‌ای و تزئینات گچ‌بری.
ایتالیایی‌ها از مواد سنتی مانند آجر و گچ استفاده کردند و بنا را سبک‌تر کردند. در دهه‌های بعد، مرمت‌های مداوم ادامه یافت. در ۱۳۹۹، ایوان شمال غربی و برج و باروی جنوبی تکمیل شد؛ تزئینات ایوان‌ها پس از ۴ سال در ۱۳۹۷ رونمایی شد. در ۱۴۰۳، نمایشگاه عکس ۷۰ سال مرمت در دانشگاه زنجان برگزار شد و مرمت ۱۲ ظرف سفالی ایلخانی از کاوش‌های محوطه اعلام شد.
تیر ۱۴۰۴ همزمان با بیستمین سالگرد ثبت جهانی، مرمت کف ضلع غربی و ایجاد کانال‌کشی آغاز شده و تا شهریور ادامه دارد. این عملیات شامل برداشت پوسته‌های فرسوده آجری و کف‌سازی مجدد است. همچنین، فاز دوم مرمت دروازه جنوبی در اردیبهشت ۱۴۰۴ شروع شد تا بنا به هاب گردشگری فرهنگی تبدیل شود.
با وجود این پیشرفت‌ها، مشکلات جدی است. بزرگ‌ترین چالش، تخریب کاشی‌کاری فیروزه‌ای است: کاشی‌های مرمت‌شده حدود ۱۴ سال پیش پوسته‌پوسته شده و از جای خود درآمده‌اند، که منجر به نفوذ رطوبت به داخل گنبد شده است. مدیر پایگاه جهانی، ابوالفضل عالی، این را به تعجیل مسئولان وقت نسبت می‌دهد؛ جایی که بدون آزمایش کیفیت مصالح، تحت فشار برای باز کردن داربست‌ها، کاشی‌ها نصب شدند. این امر لعاب را پر کرده و بیرون‌زدگی ایجاد کرده، که تهدیدی برای تزئینات داخلی است. هیئت راهبردی با اساتید مرمت تشکیل شده تا تصمیم‌گیری کند، اما بودجه محدود یک میلیارد تومانی در ۱۴۰۳ برای ساماندهی این بنا بسیار اندک است. محوطه ارگ، با ۱۴ هکتار خاکی و فاقد ساماندهی، زیبایی بنا را کمرنگ کرده و انتقاد گردشگران را برانگیخته است.
عده ای از مردم معتقد اند قوانین سخت‌گیرانه میراث، توسعه محلی را کند و سرمایه‌گذاری را متوقف کرده است. فرسودگی زیستی و رشد گلسنگ‌ها نیز، پس از بیستون و تخت‌جمشید، در سلطانیه مشاهده شده و نیاز به حفاظت دارد.
گنبد سلطانیه میراثی جهانی
گنبد سلطانیه آرامگاه اولجایتو یا همان سلطان محمد خدابنده هشتمین سلطان ایلخانیان، است. این بنا حدود ۷۰۰ سال قبل به دستور اولجایتو ساخته شد و به عنوان پایتخت ایلخانان مغول، نمادی از شکوه معماری به شمار می‌رود.
گنبد سلطانیه سومین گنبد بلند جهان پس از ایاصوفیه و سانتا ماریا دل فیوره است با ارتفاع ۵۰ متر و قطر دهانه ۲۵.۵ متر، و عنوان بزرگ‌ترین گنبد آجری دوپوسته جهان را یدک می‌کشد. این ساختار هشت‌ضلعی با هشت مناره، سه طبقه، یعنی گنبدخانه، تربت‌خانه و سرداب و تزئینات خیره‌کننده گچ‌بری، کاشی‌کاری فیروزه‌ای و آجرکاری، در سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در تیرماه ۱۳۸۴ (۲۰۰۵ میلادی) به عنوان هفتمین میراث جهانی ایران در فهرست یونسکو قرار گرفت. یونسکو آن را به دلیل نوآوری در گنبد دوپوسته و تأثیر بر معماری اسلامی (مانند تاج‌محل) ستوده است.میراث فرهنگی گنبد سلطانیه فراتر از معماری، نمادی از تحولات مذهبی ایلخانان است. اولجایتو، که ابتدا بودایی، مسیحی و سنی بود، پس از گرویدن به شیعه، این بنا را با الهام از مقبره امام علی (ع) در نجف ساخت و حتی قصد انتقال پیکر حضرت علی را داشت.
